Isu Ulama Politik : Respon Kepada WAF

Sahabat saya, saudara Wan Ahmad Fayhsal (WAF) telah menulis sebuah artikel bertajuk “Sedikit bingkisan berkenaan ulamaʾ haraki/siasah dan faham perubahan yang didakyah mereka” yang secara ringkasnya menjelaskan beberapa kritikan beliau terhadap wacana baru politik era moden khasnya yang kelihatan bercanggah dengan pengamalan para ulama silam. Justeru saya menulis artikel ini sebagai respon kepada beberapa idea yang telah ditampilkan oleh beliau.

Takrif Siasah

                Saya akan mendatangkan takrif siasah syar’iyyah secara ringkas memandangkan tulisan ini tidak bertujuan mengulas panjang lebar berhubung perbahasan politik Islam. Dari segi bahasa, al-Siasah merupakan kata terbitan (masdar) kepada perkataan saasa-yasuusu-siasah yang bermaksud “mengatur”, mengurus”, “memerintah” dan seumpamanya. Siasah menurut kamus Taj al-‘Urus bermaksud: “menegakkan sesuatu dengan apa-apa yang memberi kebaikan.”[i] Dalam Mawsuu’ah al-‘Ulum al-Siasiyyah, kalimah siasah diberi makna:

                “Asas-asas atau ilmu menguruskan urusan-urusan umum.”[ii]

                Perlu diketahui bahawa kalimah siasah tidak wujud di dalam al-Quran sama ada dalam surah-surah Madaniyyah atau surah-surah Makkiyyah, dan tidak wujud kalimah yang muncul menerusi kalimah saasa-yasuusu walaupun sebagai sifat atau fi’il.[iii] Perkara ini kita boleh lihat apabila kalimah siasah tidak ditemui dalam kitab Mufradat Alfaazh al-Quran[iv] yang merupakan karya agung dalam pemaknaan kalimah-kalimah al-Quran oleh Imam al-Raghib al-Asfahani. Sebagaiman akidah yang tidak disebut dalam al-Quran tetapi mempunyai kandungan yang padat dengan perbahasan akidah, demikian juga siasah apabila kalimah seperti makkana-yumakkinu-tamkiin, al-Mulk, al-Hukm dan al-Istikhlaf yang mengandungi ayat-ayat berkaitan tadbir urus sama ada secara langsung (literal) ataupun secara tidak langsung. Bahkan disebut juga kisah raja-raja yang adil, zalim dan ada yang tidak disifatkan secara jelas (contohnya al-‘Aziz dalam surah Yusuf).

                Namun demikian, kalimah siasah ditemui dalam beberapa hadis dan athar para sahabat. Sebagai contoh hadis yang diriwayatkan oleh al-Bukhari daripada Abu Hurayrah yang bermaksud:

                “Adalah Bani Israel, tadbir urus mereka oleh para nabi, setiap kali meninggalnya seseorang nabi, maka nabi lain yang akan menggantikannya. Dan sesungguhnya tiada nabi selepas aku dan aka nada para pemerintah (khulafa’) dan bilangan mereka ramai.” Para sahabat bertanya, “Justeru apakah arahan kamu kepada kami?” Nabi saw menjawab, “Berilah bay’ah (taat setia) kepada yang awal kemudian yang awal, dan berikanlah hak mereka yang dijadikan Allah kepada mereka, sesungguhnya Allah akan bertanya mereka tentang apa yang mereka lakukan.”[v]

                Siasah syar’iyyah bukan setakat berkaitan urusan tadbir urus negara dengan makna sebagaimana pada hari ini, namun ia turut berkait bab jenayah dan takzir sebagaimana wujud dalam banyak kitab yang berkaitan.[vi]

                Perkembangan Makna Siasah Syar'iyyah

al-Qaradhawi dan Ghannouchi, antara sosok yang unggul dalam bidang Siasah Syar'iyyah

                Sementara itu dalam turath Islam, sesuatu yang diketahui umum oleh para pengkaji politik Islam bahawa bicara siasah menurut ulama bermazhab Syafie seperti al-Juwayni dan al-Mawardi sangat sempit dan ketat, salah satunya disebabkan mereka tidak menerima al-Masalih al-Mursalah[vii] sebagai salah satu sumber pengeluaran hukum berbanding mazhab-mazhab lain.[viii] Justeru berkaitan hal ini, tidak sewajarnya bagi Wan Ahmad Fayhsal untuk sentiasa mengulang-ulang nama ulama bermazhab syafie semata-mata dalam artikel beliau tersebut, kerana sesuatu yang diketahui umum perihal pandangan ketat mereka berkaitan persoalan ini sebagaimana dijelaskan oleh ramai ilmuan dan para pengkaji.

Berhubung persoalan ini, al-Qaradhawi yang dikenali sebagai salah seorang ilmuan ulung dan cakna dalam urusan politik umat Islam telah menulis satu perbincangan kecil bertajuk Tadhyiiq Imam al-Haramayn fi al-Siasah (Penyempitan oleh Imam al-Haramayn (al-Juwayni) dalam Ilmu Siasah) dalam bukunya bertajuk al-Diin wa al-Siasah yang mengulas pandangan beberapa kandungan dalam buku politik terkenal beliau bertajuk Ghiyaatsul Umam, khasnya menerusi komentar daripada Dr Abdul Azhim al-Diib.[ix]

Secara ringkasnya, perkembangan makna siasah syar’iyyah mula muncul di tangan seorang ilmuan terkenal bernama Ibn ‘Aqil yang bermazhab Hanbali. Ibnu ‘Aqil yang dipuji oleh Ibnu Taymiah sebagai antara ulama yang sangat cerdas telah menjelaskan takrif siasah syar’iyyah sebagaimana berikut:

“Setiap tindakan daripada pemerintah yang menjadikan manusia lebih dekat dengan kebaikan dan menjauhi mereka daripada kefasadan, sekalipun tidak didatangkan oleh syarak. Dengan syarat tidak menyalahi apa yang didatangkan oleh syarak.”[x]

Perkataan “sekalipun tidak didatangkan oleh syarak, dengan syarat tidak menyalahi apa yang didatangkan oleh syarak” yang sangat penting untuk menjelaskan keterbukaan siasah syar’iyyah yang menggalakkan penemuan dan ijtihad baru, berlangsung dengan perubahan suasana, zaman, adat dan konsep kenegaraan semasa. Selain beliau, Imam Ibnu Qayyim turut dikenali berperanan besar dalam member nafas baru berkaitan takrif siasah syar’iyyah, antaranya sebagaimana termaktub dalam Turuq Hukmiyyah. Justeru bagi mana-mana pihak yang mengehadkan politik Islam menurut keterbatasan dalil-dalil semata-mata, maka hal tersebut bercanggah dengan keluasan politik Islam. Selain al-Qaradhawi yang jelas aktif menulis perihal siasah syar’iyyah, Racid Ghannouchi turut mengemukakan teori faraghat (ruang) yang menjelaskan perihal ruang ijtihad yang luas berteraskan kepentingan umum, berbeza menurut zaman dan tempat.[xi]

Ulama berpolitik melanggar tradisi?

Saudara WAF menyatakan:

“Pada hemat saya Ulamaʾ Haraki/Siasah seperti yang dicanang hebat kini – khusus dari kalangan golongan ilmuan agama yang terjun dalam parti-parti politik (harakah Islamiyyah) merupakan satu perkara baharu yang agak terkeluar daripada pengklasifikasian tradisi keilmuan Islam.  Ianya timbul daripada cabaran dan kesan zaman moden, bukan warisan sejarah dan tradisi kita.”

Kenyataan ini merupakan antara inti utama dalam artikel beliau tersebut, justeru saya memilih untuk memberi sedikit komentar berkaitannya. Sengaja saya memulakan penulisan ini dengan menjelaskan takrif siasah menurut bahasa dan kajian turath Islam kerana saya ingin menjelaskan posisi saya berhubung persoalan politik Islam iaitu,

“Kalau tiada dalam teks al-Quran dan hadis pun kita masih dibenarkan melakukan apa-apa sahaja penambahan asalkan bermanfaat kepada kepentingan umum (sebagaimana takrifan siasah syar’iyyah oleh Ibnu ‘Aqil, Ibnu Qayyim dan sebagainya), justeru lebih-lebih lagi dibenarkan kita membuat pembaharuan (bid’ah) dalam urusan politik sekalipun tidak dinyatakan oleh para ulama terdahulu dalam teks-teks klasik mereka.”

Kenyataan ini merupakan penegasan saya yang akan melatari komentar saya selepas ini inshaAllah. Sememangnya respon yang diberikan oleh sesetengah ulama haraki/siasah pada era moden menerusi aksi mereka dalam menentang saki baki tali barut penjajahan menyebabkan pelbagai ijtihad dan pandangan baru berkaitan politik mula muncul. Dalam perbahasan Usul al-fiqh, hal ini lebih dikenali sebagai nawazil[xii] (jamak/plural kepada perkataan nazil) yang merupakan isu-isu yang timbul, menuntut kepada pandangan ijtihad para ulama. Berbanding model pemerintahan dahulu yang berteraskan sistem  khilafah dan monarki (terutamanya selepas penukaran sistem pemerintahan pasca-Khulafa’ al-Rasyidin), sistem pada hari ini sangat jauh berbeza di mana konsep nation state  diguna pakai dengan pengamalan pemerintahan yang berbeza-beza antara negara. Ini antara perubahan politik era moden yang jelas kelihatan pada hari ini.

Berkaitan kewujudan ulama yang terjun ke bidang politik kepartian, saya melihat isu ini tidak wajar dilihat sama ada “perlu” atau “tidak perlu” sahaja kerana ia boleh dilihat dari banyak sudut yang saling menguat. Bagi yang mewajarkan tindakan tersebut, mereka merujuk kepada hadis yang saya kemukakan di atas yang menjelaskan bahawa para pemimpin Bani Israel dahulu ialah para Anbiya’, justeru sifir bagi kelompok ini ialah, ulama’ pewaris para nabi. Sementara bagi yang tidak mewajarkan tindakan tersebut, dijelaskan antaranya oleh saudara WAF dalam artikel beliau tersebut, antaranya ulama sebagai penasihat pemerintah dan para ilmuan ulung terdahulu tidak pernah menisbahkan diri mereka kepada perkataan siasah/haraki dan sebagainya.

Sebagaimana saya sebutkan di atas, isu ini tidak wajar dilihat secara hitam putih semata-mata. Para ulama mempunyai hak untuk terlibat sama dalam arena politik sekiranya mereka merasakan itu yang terbaik, dan saya secara peribadi lebih cenderung kepada ketidaklibatan mereka secara keseluruhan dalam arena politik tanpa menafikan manfaat-manfaat yang wujud jika mereka melibatkan diri dalam politik. Dua sebab utama saya melihat wujud kewajaran mereka untuk berpolitik ialah (pertama) kerana melihat kepada takrif siasah yang berkaitan tadbir urus, bakat dan seni tadbir urus ini dimiliki oleh sesetengah manusia sahaja, tanpa mengira apa latar belakang mereka, termasuklah para ulama. Kedua, penglibatan mereka sebagai penasihat dan pentadbir pergerakan parti juga mempunyai sudut positif terutama dalam mempraktikkan sendiri ijtihad-ijtihad politik yang mereka usahakan menerusi daya intelektual mereka, selain mendidik warga parti mereka.

Saya memberikan contoh kejayaan Parti en-Nahda yang dipimpin oleh Ghannouchi di Tunisia, yang telah menjatuhkan pemerintahan zalim Ben Ali dan mereka sedang membaiki pemerintahan baru di sana. Demikian juga dengan Freedom and Justice Party (FJP) yang merupakan sebuah parti yang ditubuhkan oleh al-Ikhwan al-Muslimun juga sedang mengusahakan perubahan tadbir urus di Mesir.[xiii]

Saudara WAF juga menyatakan:

“Antara perkara yang saya amat musykil ialah mengapa ribuan tahun lamanya para ulamaʾ kita, semacam mana teruk dan kegentingan keadaan umat Islam dalam berhadapan dengan penguasa yang zalim tidak pernah mendambakan diri mereka untuk menggantikan penguasa tersebut.
 Ya, mereka menentang penguasa dan sebarang bentuk kezaliman tetapi tiada sesekali mereka menjadi ahl-haraki/siasah seperti yang ada pada hari ini – ya’ni golongan ulamaʾ yang mencalonkan diri mereka untuk bertanding menjadi pemimpin (umarāʾ).”

Dalam hal ini, saya mengulangi kembali hujah saya bahawa situasi politik zaman silam yang mengguna pakai sistem khilafah tidak mewajarkan manusia selain dari keturunan raja untuk memiliki kuasa, kecuali pada jawatan-jawatan tertentu seperti gabenor dan qadhi. Adapun pada hari ini, sistem pemilihan pemimpin menerusi pilihanraya membuka ruang kepada pelbagai pihak (termasuk ulama) untuk menawarkan diri mereka sebagai pemimpin sekiranya mereka meyakini kemampuan diri dan kepentingan untuk terlibat. Beberapa sarjana, antaranya Al-Mawududi mengkritik keras penukaran sistem pemerintahan monarki oleh Muawiyah radhiallahu ‘anhu yang antaranya menyebabkan pemilihan pemimpin berteraskan syura bertukar kepada berasaskan keturunan. Kritikan tersebut boleh dibaca dalam bukunya bertajuk al-Khilafah wa al-Mulk.[xiv] Selain itu, saya tidak melihat kepentingan untuk WAF berasa musykil (sebagaimana dinyatakan beliau dalam petikan di atas) kerana dahulu tiada keperluan untuk golongan ulama mencalonkan diri dan bertanding untuk menjadi pemimpin.

Berkaitan hal tersebut, dapat dilihat sebahagian ulama melibatkan diri dalam pentadbiran negara, antaranya ialah pengarang kitab al-Ahkam al-Sultoniyyah, Imam al-Mawardi yang terlibat dalam pentadbiran ‘Abbasiyyah. Penglibatan beliau dalam kerajaan sudah tentu berbeza dengan Imam Abu Hanifah yang enggan menerima jawatan hakim sehingga dikenakan hukuman oleh pemerintah pada masa itu.[xv] Dalam hal ini, kita dapat melihat penerimaan jawatan oleh ulama seperti al-Mawardi berkait dengan takrif siasah syar’iyyah itu sendiri yang mana antara inti utamanya ialah “mentadbir urusan umum atas dasar maslahah” sebagaimana telah dijelaskan di atas. Justeru berdasarkan inti tersebut juga, tiada masalah untuk ulama turut melibatkan diri mereka dalam arena politik pada hari ini, dengan konteks yang jauh berbeza berbanding era al-Mawardi, namun tujuannya masih sama iaitu “tadbir urus”. Kalau golongan bukan Islam mempunyai wakil dalam parlimen, mengapa tidak dialu-alukan ulama untuk berbahas dalam parlimen? (berbanding dahulu tiada parlimen) Sekali lagi, konteks yang berbeza menyebabkan saya melihat hakikatnya tiada masalahnya untuk mereka melibatkan diri dalam persaingan kuasa, mereka mempunyai hak untuk berbuat demikian.

Adapun kata-kata almarhum Badi’uzzaman Said Nursi sebagaimana didatangkan oleh WAF merupakan pandangan peribadi beliau berdasarkan zaman dan pergolakan politik yang dihadapi beliau di sana, justeru tidak sewajarnya menjadi inti utama perbincangan hingga diguna pakai secara umum.

Golongan 'Maqsadiyyun' dan Keanjalan Politik

Saudara WAF menyatakan:

“Dan kalau kita kaji latar persejarahan timbulnya arus ulamaʾ menyertai medan siasah ini sebagai ahl siasah atau politikus, banyak timbul selepas era wujudnya gerakan Pan-Islamisme seperti yang dibawa Shaykh Muhammad ʿAbduh dan al-Afghani. Golongan ini sering melaungkan slogan pembaharuan dalam pelbagai rupa dan agenda. Saya lihat golongan yang mempertahankan pembaharuan (bidʿah) ini, atau lebih tepat golongan Maqsadiyyun – golongan yang sering mengangkat hujjah maqāṣid  al-sharīʿahsebagai yang termutlak dengan memborong semua perkara seolah-olah boleh diperturunkan (reductionist) kepada juzuk itu – semata-mata ingin memenuhi dan menuntut penyesuaian kepada perubahan zaman.”

Dalah hujah di atas, WAF  seolah-olah menyalahkan golongan yang mengangkat hujah maqasid al-syariah yang lantang melaungkan slogan pembaharuan semata-mata ingin memenuhi dan menuntut penyesuaian kepada perubahan zaman. Perlu difahami, dalam Islam ada perbahasan perihal yang berbeza berkenaan ruang antara al-ibadat dan al-mu’amalat di mana kaedah yang digunapakai berhubung perkara ini ialah al-Ashlu fi al-‘Ibadat al-Ta’abbud wa iltizaam al-Naas (Asal dalam perkara ibadat ialah perhambaan dan iltizam dengan nas) dan al-Ashlu fi al-‘Aadat wa al-Mu’amalat al-Iltifaat ila al-ma’ani wa al-maqasid (Asal dalam perkara adat dan mu’amalat ialah berpaling kepada makna dan maksud syarak).[xvi]

Politik turut termasuk dalam bab al-mu’amalat yang sememangnya terhad dengan dalil dan luas peranan ijtihadnya. Maaf jika saya katakan, hujah beliau di atas yang akan menyempitkan bicara siasah tidak jauh bezanya dengan pemikiran sempit pseudo-salaf dalam bab politik, terhad dengan teks klasik semata-mata. Pembaharuan dan perkembangan fiqh adalah satu rahmat buat umat Islam dan bukti relevansi Islam yang sesuai untuk setiap zaman dan bukan merupakan slogan ‘modernis’ semata-mata. Kalau dalam soal ibadat (yang diketahui sangat ketat perbahasannya) sekalipun berlaku pembaharuan wacana[xvii], apatah lagi politik Islam. Bagaimana ulama Islam terkini bisa mengulas soal hukum menyertai pilihanraya, parlimen, hubungan antarabangsa dan sebagainya yang tidak wujud perbahasannya pada zaman lampau. Saya ulangi, konsep siasah syar’iyyah sangat realistik dengan zaman dan sentiasa menawarkan perubahan atas segala pemasalahan. Oleh yang demikian, bacaan teks-teks silam juga menuntut kepada pemahaman konteks dan realiti semasa kerana teks-teks klasik tidak menjawab banyak perkara yang timbul pada hari ini khasnya, dan penulisnya menulis berdasarkan kerangka hidup dan suasana politik mereka.

Penulis buku “Who Needs an Islamic State”, Dr Abdel Wahab el-Affendi dalam bab kedua buku itu telah menulis satu sub-topik bertajuk “Problems with the Classical Theory”. Beliau mengulas salah isu penerimaan al-Mawardi perihal penamaan (penentuan) pemimpin oleh pemimpin sebelumnya, dalam kitabnya, Ahkam Sultoniyyah:

"Al-Mawardi memetik kisah Abu Bakr melantik Umar menjadi penggantinya sebagai dalil bahawa adalah sah untuk mana-mana pemerintah memilih penggantinya. Beliau mengabaikan hakikat bahawa tindakan sedemkian adalah sah bukan kerana individu menentukannya, tetapi juga kerana tindakan itu disahkan oleh umat-umat Islam yang utama pada masa itu. Beliau turut terlepas pandang, perbezaan ketara antara perlantikan Umar oleh Abu Bakr dan paksaan melalui kekerasan Muawiyah melantik anaknya sebagai pengganti. Ini merupakan kekurangan di dalam mana-mana teori.”[xviii]

Pandangan al-Mawardi itu tidak menghairankan kerana bentuk pemerintahan pada masa itu menyebabkan beliau mengemukakan pandangan sedemikian. Namun yang mesti menjadi kepentingan dan perhatian oleh kita ialah, “bagaimana kita berinteraksi dengan kitab-kitab klasik”, bahkan persoalan “bagaimana kita berinteraksi dengan nas-nas berkaitan politik” sebagaimana telah diusulkan oleh Imam al-Qurafi dalam kitabnya, al-Furuq dan Imam Ibnu ‘Ashoor dalam Maqasid al-Syariah al-Islamiah[xix].

Setakat ini sahaja pandangan dan respon saya berhubung artikel WAF tersebut. Saya memberi respon menerusi artikel ini atas kesedaran saya untuk turut sama memberi pandangan terhadap topik siasah syar’iyyah, bukannya kerana apa-apa tujuan dunia inshaAllah. Selain itu, pandangan saya yang mewajarkan penglibatan golongan ulama dalam arena politik tidak pula bermaksud saya menyokong slogan “kepemimpinan ulama” kerana pendirian saya berhubung politik dan pemerintahan sudah dijelaskan dalam beberapa tulisan yang lain.

Wallahua’lam,
Marwan Bukhari A. Hamid,
Irbid, Jordan, 3.45 am.

---

[i] Lihat Taj al-‘Urus (4/169), cetakan Dar al-Shodir, Beirut. Lihat juga al-Qaradhawi, al-Diin wa al-Siasah, cetakanan Dar al-Shurouk, Kaherah, hal. 27

[ii] Mawsuu’ah al-‘Ulum al-siasiyyah, terbitan Universiti al-Kuwait, hal. 102

[iii] al-Qaradhawi, al-Diin wa al-Siasah, cetakan Dar al-Shurouk, Kaherah, hal. 28

[iv] al-Asfahani tidak menyertakan makna kalimah siasah dalam kitabnya berkaitan makna-makna kalimah dalam al-Quran, namun takrif beliau perihal siasah boleh ditemui dalam kitabnya yang bertajuk al-Dzari’ah ila Makarim al-Siasah.

[v] Diriwayatkan oleh al-Bukhari (3455), Muslim (1842), Ahmad (7960) dan Ibn Majah (2871). Dalam hadis tersebut, nabi saw melafazkan: “Kaanat banu Israel, tasuusahum al-Anbiya’”

[vi] Dr Abdullah Ibrahim Zayd al-Kaylani, al-Siasah al-Syar’iyyah: Madkhal Ila Tajdid Kitab al-Islami, cetakan Darul Furqan (Amman), lihat perbahasan umum sekitar makna kalimah siasah syar’iyyah di halaman 17-21

[vii] Sesetengah pengkaji menyatakan sesetengah ulama bermazhab syafie turut menerima pakai al-Masalih al-Mursalah menerusi istilah yang lain. Berkaitan al-Masalih al-Mursalah, saya tidak berhasrat menjelaskannya di sini, lihat perbahasannya dalam buku-buku Usul al-Fiqh, adapun dalam konteks perbincangan kita ini, boleh rujuk al-Diin wa al-Siasah oleh al-Qaradhawi, juga lihat perbahasan sederhana panjang berkenaan al-Masalih al-Mursalah dalam al-Siasah al-Syar’iyyah Fi Dhau’ Nusus al-Syariah wa Maqasidiha oleh al-Qaradhawi, halaman 82-104.

[viii] al-Qaradhawi, al-Diin wa al-Siasah, cetakan Dar al-Shurouk, Kaherah, hal. 33

[ix] Ibid, 34-38

[x] Ibid, 41, lihat juga al-Siasah al-Syar’iyyah Fi Dhau’ Nusus al-Syariah wa Maqasidiha oleh al-Qaradhawi, halaman 33.

[xi] Boleh lihat dalam biografi pemikiran beliau oleh Azzam Tamimi, Rachid Ghannouchi: A Democrat Within Islamism (New York: Oxford University Press, 2001)

[xii] Boleh ditemui dalam banyak kitab Usul al-Fiqh, khasnya berkaitan sejarah perkembangan ilmu tersebut.

[xiii] Saya ada mengulas ringkas hal ini dalam beberapa tulisan saya, antaranya tulisan bertajuk “Revolusi Pasca-Islamisme” berkenaan Tunisia, Ghannouchi tidak menyertai kabinet pemerintahan, sebaliknya menumpukan pada perjalanan partinya. Sementara itu FJP yang turut mencatatkan kemenangan besar dalam pilihanraya Mesir pasca-Mubarak diketahui umum dinasihati dan disokong oleh ulama al-Ikhwan al-Muslimun di belakangnya

[xiv] Al-Mawdudi, al-Khilafah wa al-Mulk, cetakan Dar al-Qalam, (1978: Kuwait)

[xv] Muhammad al-Khudhri, Tarikh al-Tasyri’ al-Islamiy, cetakan Muassasah al-Kutub al-Thaqafiyyah

[xvi] Kaedah ini bisa ditemui dalam banyak kitab Usul al-Fiqh, dan al-Qaradhawi ada mengulasnya dalam al-Siasah al-Syar’iyyah Fi Dhau’ Nusus al-Syariah wa Maqasidiha, hal. 281-286.

[xvii] Sebagai contoh, perbincangan Fiqh al-Aqalliyat al-Muslimah (Fiqh Minoriti Muslim) yang ditulis oleh beberapa ilmuan, antaranya oleh Dr Jasser Auda dan al-Qaradhawi. Kitab Fi Fiqh al-Aqalliyyat al-Muslimah oleh al-Qaradhawi sebagai contoh, membincangkan pelbagai sudut termasuklah bab ibadat dan munakahat.

[xviii] Abdel Wahab el-Affendi, Who Needs an Islamic State (Kuala Lumpur: Malaysia Think Tank London, 2008), hal. 76. Syed A. Ahsani turut mengkritik pandangan al-Mawardi dalam isu tersebut dalam tulisan beliau bertajuk al-Mawardi’s Political Paradigm: Principles of The Islamic Political System dalam buku  Muslim Contributions To World Civilization, terbitan The International Institute of Islamic Thought (IIIT).

[xix] Contohnya, Imam al-Qurafi dalam menjelaskan perbezaan hadis nabi saw berkaitan al-qadha’, al-fatwa¸dan al-Imamah. Begitu juga dengan Imam Ibnu ‘Ashoor yang membahagikan cara memahami hadis nabi saw kepada dua belas bahagian yang berbeza. Dr Jasser Auda ada mengulas secara ringkas hal ini dalam bukunya bertajuk Maqasid al-Syariah: Dalil Li al-Mubtadi’, terbitan IIIT.