Membezakan antara Hukum dan Prinsip Syariah

Tulisan ini merupakan terjemahan kepada tulisan asal oleh Prof Dr Jasser Auda (gambar) bertajuk Ma al-Farq bayn Ahkam al-Shariah wa Mabadi' al-Shariah, salah satu tajuk dalam bukunya yang berjudul "Syariah dan Politik: Persoalan Pasca-Revolusi" (Bayn al-Shariah wa al-Siyasah: As-ilah Li marhalah ma ba'd al-Thawrah).

                Antara yang penting sebelum kita berbicara tentang sesuatu yang mewajibkan kita kembali kepada prinsip-prinsip umum – contohnya sebagaimana disebut dalam dokumen al-Azhar[i]  dan selainnya daripada dokumen-dokumen dan karya keperlembagaan yang penting pada peringkat ini – suatu yang penting untuk kita menjawab soalan berikut:

Apakah prinsip-prinsip perundangan Islam? Apa pula hubungannya dengan hukum hakam fiqh yang pelbagai? Sejauh manakah kesahihan dan ketetapannya (thubut)? Adakah merujuk kepadanya (prinsip-prinsip syariah) sebagai “sumber asas untuk legislatif” bermakna kita sewajibnya tidak boleh kembali kepada pemerincian syariah sebagaimana para fuqaha’ telah memahaminya dalam sesuatu masalah?

                Pertama: nama yang ilmiah untuk prinsip-prinsip syariah, keumumannya dan tujuan-tujuannya ialah “maqasid al-shariah”. Maqasid al-Shariah merupakan matlamat-matlamat (al-ghayaat), kebaikan-kebaikan (al-masalih), makna-makna (al-ma’ani), tujuan-tujuan (al-ahdaaf), alasan-alasan (al-‘ilal) dan sebab-sebab (al-asbab) – berdasarkan pemerincianan kepada pemahaman istilah-istilah yang maksudnya saling mendekat menurut kalangan ahli ilmu – dan syariat telah datang untuk merealisasikannya dalam dunia manusia.

Asas kefalsafahan yang terbina al-maqasid ini ialah bahawa Allah Azza wa Jalla tidak membuat sesuatu perkara dengan sia-sia. Dia mengurniakan nikmat kepada kita dengan pengutusan Rasulullah saw dan penurunan syariat ini (dengan maksud apa yang diwahyukan daripada Allah), perkara ini tidak menjadi sia-sia tetapi untuk merealisasikan kebaikan, matlamat, tujuan dan makna tertentu.

Sebagai contoh, antara maqasid dan ma’ani´yang paling penting ialah al-‘adl (keadilan) di mana Allah swt berfirman:

“Demi sesungguhnya! Kami telah mengutus Rasul-rasul Kami dengan membawa bukti-bukti dan mukjizat yang jelas nyata, dan Kami telah menurunkan bersama-sama mereka Kitab Suci dan keterangan yang menjadi neraca keadilan, supaya manusia dapat menjalankan keadilan”[ii]

Huruf al-lam yang terdapat pada perkataan li-yaqum merupakan al-lam al-sababiyyah (huruf lam yang memberi maksud sebab), oleh itu keadilan merupakan maksud dan tujuan utama daripada pengutusan para rasul dan penurunan kitab-kitab. Ia juga merupakan antara maqasid al-syariah “al-‘ammah” (umum) dan al-kulliyyah (sejagat) selain maqasid al-shariah lain yang telah disebutkan oleh para ulama dalam teori-teori mereka yang pelbagai[iii]. Lihatlah di sini bahawa keadilan dan menolak kezaliman merupakan sesuatu yang menjadikan seseorang syahid apabila dia mati ketika berada atas perjuangan untuk menegakkannya (keadilan) sebagaimana wujud dalam hadis Nabi saw.

Al-maqasid dan al-mabaadi’ (prinsip-prinsip) dalam erti kata ini merupakan daripada pengetahuan dan pemahaman kepada syariat, bukannya merupakan syariat itu sendiri. Adapun ia merupakan teori-teori dan kefahaman yang mendalam dan penting untuk syariat ini. Untuk itu, sesungguhnya pemahaman ini mempunyai teori yang pelbagai dan tidak hanya satu penyelarasan sahaja. Sekalipun ruang ini agak terbatas untuk menjelaskannya[iv], kami akan melontarkan penjelasan kepada sebahagian pembahagian asas iaitu perkara yang berkait dengan apa yang dinamakan  al-Darurat (asasi), al-Hajiyyat (kehendak) dan  al-Tahsiniyyat (penyempurnaan).

Al-Darurat bermaksud persoalan-persoalan kehidupan dan kematian. Justeru sesuatu yang penting (daruri) berkait dengan kehidupan manusia atau kebinasaan mereka. Sementara al-Hajiyyat datang selepas al-Dharurat dan merangkumi setiap apa yang diperlukan manusia yang tidak termasuk dalam persoalan hidup dan mati. Ia merupakan keperluan yang digunakan tetapi sangat dituntut dan penting. Bahagian ketiga pula ialah al-Tahsiniy atau al-Kamaliy iaitu perkara-perkara yang digunakan yang bukan merupakan asasi ataupun bertaraf daruri. Semua peringkat al-masalih ini merupakan daripada apa yang Syariah datang untuk merealisasikannya dalam kehidupan manusia dan bertujuan memenuhinya berdasarkan peringkat-peringkat yang pelbagai.

Adapun al-Darurat, berhubung hal ini para ulama telah menyatakan bahawa keperluan-keperluan syarak ialah melindungi atau memelihara perkara berikut; al-Din (Agama), al-Nafs (Nyawa), al-‘Aql (Akal), al-Nasl (Keturunan), al-‘Irdh (Maruah) dan al-Mal (Harta) dengan perberzaan dalam penjelasan urutan dan istilah. Imam al-Ghazali mempunyai kata-kata yang indah iaitu bahawa pemeliharaan (al-Hifz) mempunyai sudut positif dan sudut negatif. Sudut negatif ialah memelihara maslahah daripada berkurang atau menjadi sia-sia, sementara sudut positif pula ialah pemeliharaan pada perkara pertumbuhan dan pengembangan, dan mesti memelihara kedua-dua sudut tersebut dalam implementasi dan pengamalan.[v]

Sebagai contoh, memelihara agama yang dimaksudkan ialah memelihara asal agama, iaitu asal keimanan dengan Allah swt, kerana setiap sesuatu dalam Islam mempunyai hubungan dengan agama. Tetapi memelihara agama – menurut erti ini iaitu prioriti utama pada apa yang Syariah turunkan untuk merealisasikan maslahah dan tujuan-tujuan – ialah memelihara asal keimanan dengan Allah daripada apa yang bertentang dengan kepercayaan dan pemikiran Islam, dan ini untuk umat Islam.

Adapun untuk bukan Muslim, memelihara agama dalam hak mereka juga terjamin dan penting dalam Syariah kerana: “bagi mereka hak sebagaimana bagi kita dan ke atas mereka tanggungjawab sebagaimana ke atas kita”[vi] – menerusi jalan memelihara asal keyakinan menurut mereka, al-Quran jelas menyebut hal ini menerusi firman-Nya: “Tiada paksaan dalam urusan agama”[vii], “maka sesiapa yang mahu beriman, hendaklah ia beriman; dan sesiapa yang mahu kufur ingkar, biarlah dia mengingkarinya”[viii], “maka patutkah engkau pula hendak memaksa manusia supaya mereka menjadi orang-orang yang beriman?”[ix].

Ayat-ayat ini mutlak, jelas yang kukuh menunjukkan bahawa bukan Mulsim tidak sah untuk dipaksa kepada Islam atau kepada apa hukum-hakam yang khas untuk umat Islam. Ini merupakan pemeliharaan agama pada haknya, pandangan Shaykh Imam al-Tahir Ibn Ashur menurut erti yang sama ialah Hurriyah al-I’tiqadat (kebebasan berkeyakinan).[x]

Adapun memelihara jiwa berkait dengan memelihara kehidupan manusia dalam Islam, dengan setiap gambarannya dan pada setiap peringkatnya. Ia berkait secara praktisnya dengan menolak apa yang menghilangkan kehidupan ini seperti bunuh dan apa yang membawa kepada bahaya terhadap jiwa menerusi apa-apa bentuk sekalipun, seperti apa yang membahayakan manusia dengan bahaya yang hingga menghilangkan salah satu anggotanya atau menjadikan perempuan yang hamil tergugur janinnya atau apa yang membawa kepada penyakit contohnya. Selain sudut negatif daripada tujuan yang telah dinyatakan, sudut positif pula berkait dengan pelaksanaan setiap apa yang meningkatkan kesihatan manusia dan melindungi daripada penyakit, jangkitan dan sebagainya. Bahkan sesungguhkan pemeliharaan jiwa dalam Islam berkait juga dengan memelihara segala kehidupan yang pelbagai seperti haiwan, tumbuhan dan alam sekitar. Justeru menceroboh kehidupan dengan apa-apa bentuk sekalipun adalah diharamkan dalam Syariah dan mengekalkannya disyariatkan dan menjadi tujuan.[xi]

Adapun memlihara akal para ulama silam mengikatnya dengan isu pengharaman arak dalam Syariah Islam, mereka berkata sesungguhnya memelihara akal daripada keadaan tidak sedar menerusi tiap-tiap yang memabukkan atau menjadikan khayal (dadah) walau apa pun nama dan kandungannya, selain walau apa cara membuatnya dan walau apa bahan yang memberi kesan! Tetapi hakikatnya memelihara akal dalam Islam sebagaimana yang al-Quran terangkan turut mempunyai erti positif yang lebih luas daripada erti negatif dalam pemeliharaan dan penjagaan, kerana ia berkait dengan faham-faham yang bersifat pembangunan seperti menuntut ilmu, perkembangan kemahiran, pemeliharaan akal manusia daripada khurafat, silap mata dan mengikut sesuatu secara buta, selain menggalakkan bukti-bukti dan dalil-dalil akal dalam setiap persoalan (sama ada manhaj akal atau manhaj falsafah), sekalipun persoalan tersebut merupakan persoalan kewujudan Allah taala atau kebenaran para rasul. Selain itu, ia melawan rasional yang putus (terus menutup perbincangan), tidak berpendirian dan contoh-contoh lain yang memelihara akal yang berkembang.

Adapun memelihara keturunan, dalam Syariah ia tidak berkait dengan memelihara keturunan anak-anak kepada ayah mereka semata-mata. Bahkan ditambah kepadanya akan pemeliharaan kanak-kanak dan memelihara keluarga dalam erti negatif dan erti positif, atau perlindungan dan pertumbuhan pada masa yang sama. Dalam realiti semasa kita, keluarga merupakan asas dalam pemeliharaan umat dan pertumbuhan anak-anak dan pendidikan mereka. Oleh itu pemeliharaan keturunan sebagai satu kefahaman menjadi luas dalam ijtihad semasa dalam maqasid al-shariah untuk merangkumi pemeliharaan keluarga – sebagaimana tersebar dalam penulisan-penulisan kontemporari – dan setiap yang berkait dengannya pada sistem sosial, kebudayaan dan undang-undang.

Adapun pemeliharaan maruah, ia merupakan kefahaman yang juga berkembang di sebalik kewujudannya yang berkait dengan pemeliharaan daripada cakap-cakap manusia – sama ada laki-laki mahupun perempuan – daripada qazaf, cercaan, celaan, tuduhan yang tidak benar ataupun pengintipan, sehinggalah berkait dengan kemuliaan manusia (karamah al-insan) dan hak-hak asasi manusia sebagaimana kita kenalinya pada hari ini dalam dokumen-dokumen semasa berkaitan hak-hak asasi. Akan tetapi kita harus membezakan antara hak-hak asasi manusia yang disepakati akannya seluruh manusia (seperti hak kehiduan, kebebasan memilih, perlindungan daripada seksaan, kebebasan memberi pandangan, keadilan perundangan dan sebagainya) dan antara pelaksanaan erti-erti ini dalam kebudayaan yang berbeza antara masyarakat Timur, Barat dan antara umat Islam dan selain mereka – tanpa pemaksaan apa-apa budaya daripada kebudayaan lain dalam penerimaan kefahaman dan pelaksanaannya yang terperinci. Namun kita melihat kadang-kadang sebahagian negara yang mempunyai pengaruh atau kekayaan dan kemewahan cuba memaksa budayanya yang spesifik ke atas pihak lain atas nama hak-hak manusia. Perbuatan ini – menurut pandangan Syariah – mesti dirujuk, khasnya dalam lapangan keluarga sebagaimana akan menyusul nanti.

Adapun pemeliharaan harta, dalam fiqh ia berkait dengan hukuman-hukuman yang Syariah wajibkan ke atas jenayah kecurian, penipuan, monopoli dan penggelapan wang. Tetapi erti fiqh semasa menambah dimensi positif yang berkembang kepada memlihara hak-hak, pemilikan (termasuk hak-hak dan pemilikan intelektual), pemeliharaan ekonomi daripada keruntuhan, pengangguran, inflasi dan lain-lain.

Shaykh Muhammad al-Tahir Ibn Ashur rahimahullah mempunyai lontaran yang diasaskannya seputar “darurat al-fard” (keperluan-keperluan individu) dan “darurat al-ummah” (keperluan-keperluan umat), apabila beliau menyatakan bahawa kepentingan umat didahului daripada kepentingan individu. Oleh itu, agama, jiwa, akal, keturunan, maruah dan harta yang melibatkan umat, semuanya didahului daripada agama, jiwa, akal, keturunan, maruah dan harta yang melibatkan individu. Erti ini sangat penting dalam pelaksanaan dan implementasi Syariah, khasnya dalam lapangan keutamaan-keutamaan dan berkaitan kepolitikan. Menurut erti semasa, ia bermaksud kepentingan umum didahului – sebagai kaedah umum – ke atas kepentingan individu, akan menyusul perbincangannya nanti.

Adapun al-hajiyyat, ia merupakan isu dan kepentingan yang manusia kehendakinya pada peringkat yang lebih sedikit berbanding al-darurat kerana ia bukan merupakan persoalan kehidupan atau kematian. Para ulama telah meletakkan contoh-contoh berkaitan al-hajiyyat ini seperti perkahwinan, perjalanan dan perniagaan, bererti seseorang itu tidak mati jika tidak berniaga, berkahwin (saya harap ia seperti yang dikata!) atau lain-lain yang seumpamanya. Tetapi sebahagian para sarjana Usul al-Fiqh menyatakan bahawa “sesuatu kehendak (al-hajah) apabila ia merebak, ia turun ke kedudukan keperluan (al-darurat)”, iaitu apabila terdapat kemelesetan yang umum dalam perniagaan, maka perniagaan menjadi suatu keperluan, dan apabila terdapat kemerosotan yang umum dalam perkahwinan, maka perkahwinan menjadi suatu keperluan, demikian juga contoh-contoh lain. Oleh itu, kehendak-kehendak ini penting, namun ia datang selepas keperluan-keperluan dan tidak mendahuluinya dalam tangga kepentingan dan pengambilan berat. Pemerhatian kepada prinsip-prinsip Syariah mesti menjaga turutan ini dan tidak lari daripadanya, ia merupakan turutan yang logik yang disepakati akannya orang yang berakal.

Adapun al-tahsiniyyat, daripada kurniaan Allah swt, kemuliaan dan kasih sayang-Nya menjadikan daripada objektif Syariah dan tujuannya ialah untuk mencantikkan kehidupan kita dan memperindahnya hingga dengan penyempurnaan-penyempurnaan, tidak sekadar melibatkan al-darurat dan al-hajat. Yang demikian seperti menghias rumah, masjid dan penurapan jalan, juga seperti perkara hiburan yang diharuskan dan bau-bauan yang wangi, makanan dan minuman yang menyelerakan yang diharuskan, kelengkapan rumah yang selesa dan warna-warna yang cantik dan contoh-contoh lain. Merealisasikan semua ini merupakan sebahagian daripada tujuan Syariah dan objektifnya, namun ia datang pada kedudukan selepas al-hajaat, mendahulukan dan mempermudah al-hajaat, tidak sah ia mendahului al-hajaat dalam tangga keutamaan, pengambilan berat, kepolitikan dan pertimbangan-pertimbangan yang berkaitan.

                Selain daripada pembahagian yang terkenal ini dalam pembahagian-pembahagian al-maqasid, terdapat pembahagian-pembahagian lain yang berkaitan dengan apa yang dinamakan dengan al-kulliyyat al-‘ammah. Para ulama telah menyatakan bahawa keadilan merupakan antara maqasid al-shariah yang bersifat kulli, mereka berkata bahawa penjagaan fitrah atau tabiat-tabiat manusia yang Allah ciptakan manusia menurutnya, juga merupakan antara maqasid al-shariah yang bersifat kulli. Demikian juga dengan penjagaan aturan-aturan Tuhan dengan erti kata sistem dan undang-undang alam yang Allah azza wa jalla menjadikannya sebagai pemerintah ke atas pergerakan alam dan kehidupan – mereka berkata, sesungguhnya Syariah bertujuan memelihara undang-undang ini dan tidak sesekali bertujuan bertembung dengannya, mereka menyebut “hifz nizam al-ummah” (pemeliharaan sistem umat) dalam al-maqasid al-kulliyyah al-‘ammah (tujuan-tujuan menyeluruh yang umum) yang mahu dicapai Syariah menerusi pemerinciannya yang berbeza, dan ia mempunyai kepentingan yang khas dalam perbincangan kita tentang prioriti pasca-revolusi.

                Antara erti tujuan-tujuan menyeluruh yang umum yang para sarjana maqasid nyatakan ialah: al-samahah (lapang dada), al-taysir (kemudahan), al-hikmah (kebijaksanaan), al-maslahah al-‘ammah (kepentingan umum), al-ta’awun (saling membantu), al-ta’ayush (saling hidup), al-takaful (tanggungan bersama), al-amanah (amanah), al-tatawwu’ (kesukarelawanan) dan lain-lain yang termasuk dalam nilai-nilai kemasyarakatan yang kita sebut pada hari ini sebagai ‘nilai-nilai ketamadunan’.

                Oleh itu, merujuk kepada “prinsip-prinsip Syariah Islam” ialah merujuk kepada setiap makna dan tujuan yang disebut di atas, yang mahu dicapai Syariah dan bertujuan memeliharanya seperti kepentingan-kepentingan dan hak-hak yang disebut. Merujuk kepada prinsip-prinsip Syariah, keistimewaannya ialah orang yang berakal tidak berselisih mengenainya memandangkan tujuan-tujuan ini “dipelihara dalam setiap agama” – menurut pandangan al-Imam al-Shatibi rahimahullah – dan akal yang sejahtera menerimanya secara spontan dan tidak berdebat padanya walau apa agama atau ideologinya. Justeru, ia merupakan landasan bersama antara seluruh ketumbukan politik dalam apa-apa projek kepolitikan yang umum, dan ia penting menurut konteks perkataan kita mengenai Syariah dan peringkat pasca-revolusi.

                Terdapat hukum-hakam daripada Syariah Islam (contohnya undang-undang kekeluargaan) yang tidak membolehkan umat Islam sama ada majoriti atau minoriti, juga di mana-mana negeri dan bawah mana-mana pemerintahan untuk tidak berpegang dengannya. Tidak cukup untuk penggubal undang-undang melihat kepada “prinsip-prinsip umum” dan makna-makna yang am, bahkan seseorang Muslim – sama ada secara individu atau menerusi undang-undang jika boleh – mestilah kembali kepada pemerincian, rukun, syarat, sebab dan halangan-halangan tertentu yang ditetapkan Syariah. Yang demikian supaya tafsiran nas-nas yang terperinci tidak terkeluar daripada prinsip dan maqasid umum yang disebutkan – demikianlah berlakunya pertimbangan antara nas-nas tertentu yang tetap dan tujuan-tujuan menyeluruh yang umum.

                Adapun beza antara lapangan yang cukup padanya prinsip dan maqasid umum dan antara apa yang wajib kembali kepada pemerincian fiqh dan tafsiran-tafsiran berasaskan mazhab, hal ini akan kami jelaskan kemudian menerusi konteks perbincangan tentang pertimbangan antara “al-diniy” (keagamaan) dan “al-madaniy” (kemodenan).

---

[i] Rujuk isyarat tersebut (dengan melihat) ke “mabaadi’ al-syariah” yang banyak dalam dokumen al-Azhar yang terkenal itu. Rujuk laman al-Hai’ah al-‘ammah li al-Isti’malat: www.sis.gov.eg, disebut pada prinsip-prinsipnya: “Pertama: Membantu membina sebuah negara kebangsaan, berperlembagaan, demokratik dan moden, yaitu (sebuah negara) yang berpegang dengan perlembagaan yang diterima rakyat, memisahkan antara pemerintahan negara dan institusi undang-undang kehakiman. Ditetapkan bahagian pemerintahan dan dijamin hak-hak dan kewajipan (keperluan/daruri) untuk setiap rakyatnya secara sama rata di mana kuasa legislatif padanya terdapat dewan-dewan rakyat yang bertepatan dengan pemahaman Islam yang sahih. Islam sama ada syariat, tamadun mahupun sejarahnya tidak pernah mengenali apa yang dikenali oleh sejarah yang lain sebagai negara agama (teokratik) di mana gereja/paderi yang memerintah rakyat. Manusia membimbangi konsep negara agama tersebut menerusi sebahagian peringkat sejarah, bahkan meninggalkan kepada rakyat pengurusan masyarakat mereka dan pemilihan mekanisme dan institusi pelaksanaan untuk kemaslahatan mereka, dengan syarat prinsip-prinsip umum kepada syariah Islamiyah menjadi asas umum penggubalan undang-undang, termasuk menjamin kepada pengikut agama-agama samawi yang lain untuk berhukum dengan syariat-syariat agama mereka  dalam isu-isu kekeluargaan. Kedua: Menerima sistem demokrasi berdasarkan pilihanraya yang bebas, yang merupakan mekanisme semasa dalam merealisasikan prinsip-prinsip syura Islam…”.

[ii] Al-Hadid : 25

[iii] Rujuk contohnya: Jaaser Audah, Fiqh al-maqasid, Institut Pemikiran Islam Antarabangsa – Cetakan ketiga – Beirut, 2008.

[iv] Aku mempunyai beberapa kajian dan makalah yang diterbitkan. Rujuk contohnya: Jaaser Audah, Fiqh al-maqasid, Institut Pemikiran Islam Antarabangsa – Cetakan ketiga – Beirut, 2008. Jasser Auda, Maqasid al-Syariah Ka Falsafah al-Tasyri’ al-Islamiy: Ru’yah Manzhumiyyah, Institut Pemikiran Islam Antarabangsa, Beirut, 2012.

[v] Tambahan daripada penjelasan pada rujukan-rujukan yang lepas.

[vi] Dinamakan dalam fiqh sebagai “kaedah lahum ma lana wa ‘alayhim ma ‘alayna”, ia merupakan perkataan Imam Ali bin Abi Talib, Shaykh al-Islam Ibn Taymiah dan selain mereka dalam karangan-karangan fiqh dan Usul al-Fiqh di banyak tempat dan terdapat implementasi yang pelbagai berdasarkan kaedah itu, kaedah itu juga diriwayatkan secara marfu’ (iaitu ia hadis yang disandarkan kepada Nabi saw) tetapi ia bukan sebuah hadis, walaupun maksudnya sahih, rujuk contohnya: Ahmad Abdul Halim Ibn Taymiah, Kutub wa Rasail wa Fatawa Shaykh al-Islam Ibn Taymiah, cetakan kedua, tanpa tarikh, jilid 28, hlm. 618, Ala’ al-Din al-Kasani, Bada’i’ al-Sana’I’, Dar al-Kitab al-Arabiy, cetakan kedua, Beirut, 1982 M, jilid 7, hlm. 111.

[vii] Al-Baqarah:256, menafikan kenafian lebih kuat ertinya berbanding menetapkan kenafian, iaitu bahawa pandangan menafikan paksaan dalam agama lebih kuat berbanding pandangan kebebasan keagamaan.

[viii] Al-Kahfi:29

[ix] Yunus: 99

[x] Adapun isu had al-riddah (hukuman hudud berkaitan murtad), ia merupakan isu khilaf yang mempunyai pemerincian yang bercabang-cabang. Pada pandangan saya, penulisan terbaik berkaitannya pada zaman kita ialah karangan Taha al-Alwani dan Yusuf al-Qaradawi. Rujuk: Taha al-Alwani, La Ikrah fi al-Din: Dirasah fi Ishkaliyyah al-Riddah wa al-Murtaddin, Maktabah al-Shuruq al-Duwaliyyah, 2003 M, Yusuf al-Qaradawi, Jarimah al-Riddah wa ‘Uqubah al-Murtad, Maktabah Wahbah, Kaherah, cetakan ekdua, 2005. Dalam kedua-dua karangan itu menafikan wujudnya hukuman syarak ke atas sekadar menukar agama tanpa jenayah-jenayah yang lain, sebagaimana dikhayalkan sebahagian pihak.

[xi] Rujuk contohnya buku al-Qaradawi: Ri’ayah al-Bi’ah fi Shariah al-Islam, Dar al-Shuruq, 2001 M.